De kracht van geluid

Audio kan heel sterk bijdragen tot de beleving van het verleden. Muziek in films, voiceovers bij documentaires, audiogidsen in tentoonstellingen, podcasts enz. Geluid is bijna niet meer weg te denken in het landschap van publiekshistorische producties. In "Listening to the mind: tracing the auditory history of mental illness in archives and exhibitions" analyseren Carolyn Birdsall, Manon Parry en Viktoria Tkaczyk de mogelijke functies van geluid bij publiekshistorische projecten rond mentale gezondheid. [1]

Audio kan een stem geven aan de zwijgenden uit het verleden. Periodes waarvan objecten ontbreken of groepen waarvan bronnen ontbreken kunnen via audio een plaats krijgen in de geschiedenis. Maar ook bestaande bronnen kunnen tot leven gewekt worden via audio. De podcast "De Zonnekoning" van Klara, verwerkt vaak geschreven bronnen in het luisterspel. Bronnen door Louis XIV, gerelateerd aan zijn leven of over het Frankrijk van zijn tijd komen tot leven in de podcast. Dit maakt het verhaal niet alleen minder droog, maar zorgt bij het publiek ook voor een bepaald besef van de historische methode, over de interpretatie van bronnen door historici.

De gebruikte audio kunnen geluiden zijn uit het archief, waarbij vaak ethische kwesties meespelen, maar ook nieuw opgenomen geluiden. Nieuwe audio kan gaan om nieuw verzameld archiefmateriaal, zoals interviews met getuigen omtrent het recentere verleden. De prachtige podcast "Bob" van VPRO door Audiocollectief SCHIK, maakt veel gebruik van interviews. Bob vertelt het verhaal van Elisa, een dementerende vrouw die plots de hele tijd vertelt over Bob, een man uit haar jeugd, waarvan haar dochters nog nooit gehoord hadden. De makers van de podcast gaan samen met Elisa op zoek naar Bob, naar haar eigen vergeten verleden. De verwerkte interviews in de podcast maken de audio tot een heel persoonlijk verhaal, waardoor je als publiek opgezogen wordt in het verhaal van Elisa. De handige montage zorgt ervoor dat je zelf mee denkt en zoekt over en naar het verhaal van deze mysterieuze Bob.

Nieuwe audio hoeft echter niet steeds om nieuw archiefmateriaal te gaan, verhalen kunnen worden naverteld door spraakacteurs of een voice-over kan voor de nodige begeleiding zorgen. Hoorspelen zijn een mooi voorbeeld van hoe een geschiedenis kan worden herbeleefd via audio. "De Oorlogskoningin," is zo'n hoorspel van VPRO. De audio vertelt het verhaal van koningin Wilhelmina tijdens de Tweede Wereldoorlog. In het hoorspel worden fragmenten uit het radio-archief afgewisseld met nieuw geacteerde delen. Vooral de fragmenten waarbij twee burgers bij de radio discussiëren over het verloop van de oorlog is een mooi voorbeeld van de combinatie van oude en nieuwe fragmenten en draagt sterk bij tot de beleving van het publiek. Het lijkt net alsof je bij de mannen in de woonkamer zit, rond de radio waarop het laatste oorlogsnieuws te horen is.

Het artikel van Birdsall, Parry en Tcazcyk bespreekt vier strategieën om geluid te incorporeren in een project. Als eerste is er "giving voice," bij deze techniek geeft geluid een platform aan groepen die vaak geen stem krijgen in tentoonstellingen. Hier gaat het specifiek om patiënten, die nauwelijks zelf aan bod komen bij tentoonstellingen rond mentale gezondheid, maar de techniek zou bij vele thema's kunnen toegepast worden. Op die manier kunnen ook verschillende perspectieven aan bod komen, die de luisteraar aanzetten tot kritisch denken. Dit aanzetten tot kritisch denken kan ook een doel zijn voor de audio. De tweede strategie is dan ook "fostering debate/interrogating medical narratives," door het inbrengen van meerstemmigheid of het belang van de interpretatie van het verleden naar voor te brengen.

Audio kan ook dienen voor "interrupting visual associations," de derde strategie. Bepaalde voorwerpen die tentoongesteld worden roepen bepaalde associaties op bij bezoekers, audio kan helpen bij de interpretatie van deze objecten. In de Hermitage Amsterdam loopt momenteel "Groepsportretten van de 17e eeuw." Bij de tentoonstelling zijn twee mogelijke audiogidsen, een klassieke en een ingesproken door fotojournalist Hans Aarsman. Ik koos voor die laatste. Hans Aarsman begeleidt je als bezoeker door de verschillende zalen met een doorlopende audiogids. In plaats van bij elk schilderij stil te staan kiest Hans Aarsman een paar objecten uit de tentoonstelling die hij uitgebreid bespreekt. Op die manier krijg je als bezoeker een diepgaande interpretatie van de schilderijen.

Door de mogelijkheid aan te bieden om te luisteren naar de interpretatie van Hans Aarsman, een fotojournalist, biedt het museum verschillende perspectieven aan. Hans Aarsman kijkt immers waarschijnlijk met een andere blik naar de groepsportretten dan een historicus. Ook de tweede strategie is in deze tentoonstelling dus aanwezig, al is het wel in meerdere audiogidsen, waardoor de meeste bezoekers waarschijnlijk toch weer naar huis zullen gaan met slechts één perspectief.

Het verhaal van Hans Aarsman is echter een interessant perspectief, het is immers vrij uniek een historische tentoonstelling te aanschouwen met de blik van een niet-historicus. Bovendien is de audiogids door Hans Aarsman persoonlijker, je weet naar wie je luistert en hoort hoe hij de tentoonstelling persoonlijk beleeft. Zo bespreekt hij zijn verwondering over de aanwezigheid van Indiërs op een vroegmiddeleeuws schilderij. Ook een klassieke audiogids zou verwijzen naar deze merkwaardigheid, maar bij Hans Aarsman voel je je als publiek meer betrokken doordat zowel jij als Hans als 'leek' naar het schilderij kijken. Hans Aarsman vormt in zekere zin dus ook een publiek voor de publiekshistoricus, die zelf betrokken is bij het project.

Die persoonlijke insteek heeft echter ook een schaduwzijde. Door het verlies van een bepaalde neutraliteit zouden sommige groepen beledigd kunnen zijn door bepaalde uitspraken van Hans Aarsman. De audiogids maakte mij meermaals luidop aan het lachen tijdens de tentoonstelling, maar niet iedereen zijn humor of visies komen overeen met die van Hans Aarsman. Zo praat hij op een bepaald moment nogal oneerbiedig over de hostie "waarvan katholieken geloven dat dat het lichaam van Christus zou zijn." De ironie in zijn stem zou de katholieke bezoeker wel eens op de tenen kunnen trappen.

Als laatste is ook "engaging empathic listening" een strategie voor het gebruik van audio. Hierbij wordt audio gebruikt in plaats van visuele technieken om de bezoeker dichter te brengen bij de ervaring van de personen die het onderwerp zijn van de audio en de tentoonstelling. "Bob" draagt zoals vermeld sterk bij tot de emotionele beleving van het publiek door het persoonlijke verhaal van Elisa, bovendien door Elisa zelf verteld. Ik haalde ook reeds het voorbeeld van "De Oorlogskoningin" aan, waarbij sterk wordt ingezet op de inleving van het publiek. Ook de persoonlijke interpretaties van Hans Aarsman en het feit dat deze audiogids aan één stuk door door de tentoonstelling loopt dragen bij tot de inleving en beleving van de bezoeker. Ook muziek kan sterk bijdragen tot de beleving. Daar maakt de podcast "De Zonnekoning" handig gebruik van. De stem van Johan Op de Beeck wordt afgewisseld met toepasselijke stukken klassieke muziek, die vaak gelinkt worden aan bepaalde gebeurtenissen of personen in het leven van Louis XIV.

Audio heeft met andere woorden vele functies en vormen. Hier kwamen podcasts, een hoorspel en audiogidsen aan bod, maar daar stopt het niet. Audio gaat ook om voice-overs bij documentaires, muziek in tentoonstellingen, archiefmateriaal enz. Audio draagt in de eerste plaats bij tot de beleving en inleving van het publiek. Audio kan echter nog andere rollen vervullen, vergeten stemmen kunnen tot leven gewekt worden, door te combineren worden verschillende perspectieven getoond, interpretaties duidelijk gemaakt, de historische methode toegelicht, objecten gecontextualiseerd en nog veel meer.

[1] Carolyn Birdsall, Manon S. Parry, and Viktoria Tkaczyk, “Listening to the Mind:

Tracing the Auditory History of Mental Illness in Archives and Exhibitions,” The Public Historian, 37,4 (2015), 47-72.